W zależności od rodzaju źródła powstania wspólności majątkowej małżeńskiej możemy wyróżnić ustawową wspólność majątkową i umowną wspólność majątkową.
Ustawowa wspólność majątkowa
Ustawowa wspólność majątkowa powstaje na mocy ustawy z chwilą zawarcia małżeństwa pomiędzy małżonkami. Do wspólnego majątku wchodzą przedmioty nabyte w czasie trwania wspólności przez oboje małżonków lub przez jednego z nich. Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków.
Ustawowa wspólność majątkowa nie powstanie pomimo zawarcia związku małżeńskiego, jeżeli wcześniej pomiędzy małżonkami została zawarta umowa majątkowa małżeńska (w tej właśnie sytuacji w momencie zawarcia małżeństwa powstanie między małżonkami ustrój majątkowy uregulowany postanowieniami umowy) lub, gdy jeden z przyszłych małżonków jest ubezwłasnowolniony, bądź została ogłoszona jego upadłość (wówczas wraz z zawarciem małżeństwa powstaje między małżonkami rozdzielność majątkowa).
Do majątku wspólnego należą w szczególności:
- pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków;
- dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków,
- środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków,
Pomimo istnienia wspólnej masy majątkowej małżeńskiej, obok niej należy ponadto wyróżnić majątek osobisty każdego z małżonków.
W skład majątku osobistego każdego z małżonków wchodzą:
- przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej (przedmioty nabyte przed ślubem),
- przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił,
- prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom,
- przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków (np. ubrania, przedmioty związane z hobby małżonka itp.),
- prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie,
- przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość,
- wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków,
- przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków,
- prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy,
- przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.
Umowna wspólność majątkowa.
Małżonkowie mogą rozszerzyć lub ograniczyć wspólność ustawową albo ustanowić rozdzielność majątkową lub rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków na podstawie umowy zawartej pomiędzy nimi w formie aktu notarialnego. Umowa zawarta między małżonkami może być przez nich zmieniona albo rozwiązana. Rozwiązanie umowy w czasie trwania małżeństwa powoduje powstanie wspólności ustawowej, chyba że strony postanowiły inaczej.
Zawarcie umowy majątkowej małżeńskiej, która wymaga woli obu stron, zastępuje wspólność ustawową, która powstaje niezależnie od woli małżonków. Może być ona zawarta w dowolnym czasie, a jej stronami mogą być małżonkowie lub przyszli małżonkowie. Nie istnieją żadne przeszkody, aby umowa majątkowa małżeńska została zawarta przed złożeniem oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński. By móc podpisać przedmiotową umowę małżonkowie muszą mieć pełną zdolność do czynności prawnych.
Umowa, która zostanie zawarta jeszcze przed złożeniem oświadczenia woli o wstąpieniu w związek małżeński staje się skuteczna z chwilą zawarcia małżeństwa. W razie niezawarcia małżeństwa umowa majątkowa małżeńska staje się bezskuteczna.
Rozdzielność majątkowa
Małżonkowie na mocy umowy między nimi zawartej mogą ustanowić rozdzielność majątkową. W razie umownego ustanowienia rozdzielności majątkowej każdy z małżonków zachowuje zarówno majątek nabyty przed zawarciem umowy, jak również majątek nabyty później. Każdy z małżonków samodzielnie zarządu swoim własnym majątkiem.